.نقد و بررسی بر کتاب جدید نوشته فریبا حاج دایی / عباس محمدی

مجموعه داستان «فاتحه‏ ای برای پاپ» از سوی نشر«آسمون ریسمون»  . پاییز  ۹۹

از این نویسنده قبلا دو مجموعه داستان «با شیرینی وارد می‏شویم» و «ترنج قالی» را خوانده‏ ایم. آن دو کتاب از سوی نشر فراسخن به چاپ رسیده بودند. 

حاج دایی دانش آموخته ادبیات انگلیسی است و همواره  دستی بر نقد و نظر در حوزه کتاب و فیلم داشته است. دسترسی به خیلی از مقاله‏ های او با جستجویی  در موتور گوگل به راحتی میسر است.

فریبا حاج دایی را با داستان کوتاه‏ هایش، که مرزهای خودآگاه و ناخودآگاه نویسنده ‏اش را درمی‏نوردد، می‏ شناسیم. او به نقد و مرور داستان‏ های بلند و کوتاه همکاران خود نیز پرداخته است اما مجموعه داستان‏های کوتاه و خیلی کوتاه او در«فاتحه‏ ای برای پاپ» از لونی دیگر است، چرا که تجربه‏های شخصی او، به علاوه درونی‏سازی تجربه‏ های دیگران، به قلمش پختگی قابل توجهی داده است. در این مجموعه او گاهی بلند فکر می‏کند و گاهی در جلد دیگری یا دیگران فرومی‏رود و با مغز آنها می ‏اندیشد. مرد، شوهر …. مادر و یا دختر می‏شود تا جهان داستان خود را، که از تخته پرش واقعیت ذهنی شده، به اذهان خوانندگان خود پرتاب کند و تازه وقت آن است که از خواننده انتظار بر‏ود در ذهن با واقعیت‏ها ارتباط بگیرد و با شخصیت‏های رنگی و پیچیده و متناقض نویسنده هم‏ذات‏ پنداری کند.
شاید فریبا حاج دایی که پیش‏تر او را با مجموعهٔ «با شیرینی وارد می‏شویم» و «ترنج قالی» شناخته‏ ایم کم‏نویس به نظر آید اما به نظر راقم این سطور، که داستان‏های کوتاه او را از آغاز تا به امروز خوانده‏ام و با صدای خودش هم داستان‏های صوتی ‏اش را برای دوستان ارسال کرده‏ام، او نویسنده‏ای است که تا خود را مجبور و ناگزیر به نوشتن نبیند دست به قلم نمی‏برد، به عبارت دیگر، اگر موضوعی که ذهن‏اش را درگیر کرده است او را به نوشتن و خلق داستان کوتاهی واندارد، نمی‏نویسد. او به تجربه ‏های شخصی و شخصی‏شده و برداشت‏های خود وابستگی تمام دارد و نمی‏تواند و یا نمی‏خواهد داستانی باب طبع زمانه بنویسد که بیشتر بفروشد و یا like بخورد. روح زمانه در سپهر سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، دینی و معنوی دستخوش تغییر است و هر از روزگاری این یا آن سبک نوشتنِ داستان رایج می‏شود اما حاج دایی مرغ ذهن‏اش یک پا دارد و آن پرداختن به پیرامون خود و اجتماعی است که در آن می‏زی‏ایم و رخدادهای آن را از صافی ذهن به ناگزیر عبور می‏دهیم و ته‏ نشین آن‏ها ممکن است به خلق جهان داستانی بیانجامد یا نیانجامد. در روزگاری که ما زندگی می‏کنیم خلاقیت بی‏لگام نیست و با دیوارها و سقف شیشه‏ ای ممیزی مهار می‏شود و داستان‏ها پس از نوشتن شاید سال‏ها در قفسهٔ ناشر یا اداره ممیزی و این روزها در هارددیسک اداری جاخوش کنند. حاج‏دایی هم از این محدودکنندگان خلاقیت آسیب دیده و شاید کلمه‏ا ی یا جمله‏ا ی در داستان‏های او هست که همان نیست که از اول از ذهن و قلمش جاری شده است. داستان‏‏های کوتاه او تشخص دارند و شبیه داستان نویسندهٔ دیگری نیستند، شاید نوشته‏های او ما را به یاد بهرام صادقی، هوشنگ گلشیری و گاهی احمد محمود بیندازد اما نگاه و زاویه دید و ذهن‏خوانی شخصیت‏های داستانی‏اش منحصربه‏فرد است. او نمی‏کوشد بین واقعیت و خیال و مجاز تمایزی قائل شود هرچند به قول«تری ایگلتون»: «اگر هم قائل شویم راه به جایی نمی‏بریم.»
۱۲ داستان کوتاه مجموعهٔ کوچک و توجیب‏برویِ «فاتحه‏ای برای پاپ» چاپ منقح‏تری از دو اثر دیگر فریبا حاج دایی دارد، هرچند داستان «نان سنگگ»، که به تجاوز به عنف می‏پردازد، درکتاب «با شیرینی وارد می‏شویم» هم به طبع رسیده بود و از داستان‏های پیش‏تر ستایش‏شدهٔ نویسنده است. حاج‏دایی در این داستان در جلد و ذهن متجاوز هبوط می‏کند و آن طرف حادثه هم مایِ خواننده می‏خوانیم و می‏توانیم با متجاوزِ داستان هم‏ذات‏پنداری کنیم، بی آنکه به عنوان مجرم به زندان یا اعدام محکوم شویم. این هم از مزایای ادبیات.
در اولین داستان مجموعه «مهندس سبیلو و زنش» نویسنده به ذهن پیرزن ایرانی نفوذ و زندگی او و همسرش در دیار غربت بر روی تخت احتضارش زنده می‏کند . داستانِ «بنویس: بیرونم کردند» درد پیرمردی را شخصی می‏کند که در پیری به کودکی و نوجوانی در تهرانی می‏اندیشد که حتی برای پسربچه‏ ها و نوجوانان هم امن نبود تا چه رسد به زنان و دختران رعنا. «بهمن کاری می‏کند» داستان کوتاهی است که در آن مادری فکر می‏کند، یا بهتر است بگوئیم خوش‏خیالی برش می‏دارد، تا کاری بکند و رویی بیندازد تا مردمی که از رانت‏ خواری و ویژه‏ خواری وبسازبفروشی و دلالی به جایی رسیده‏اند پسر تحصیل‏کردهٔ او را هم در میان خود جا دهند و آب‏باریکه‏ای برای او فراهم کنند و بعدش چه می‏شود باید داستان را خواند. در داستان «پدر که ورشکست شد مادر زیبا شد» فروپاشی اقتصادی خانوادهٔ متکی بر مردی را، که دیگر تاجری معتبر نیست، می‏بینیم تا بدانیم این فقط بیوه‏ گان نیستند که از سوی مردان جامعه میوه تلقی می‏شوند وداستان «تلفن» تکنیک مونتاژ موازی را، که در سینما کاربرد فراوانی دارد، به کار گرفته تا این داستانِ دیالوگ‏محور بتواند بر پردهٔ خاطر خواننده به نمایش درآید. داستانِ «خانه‏ای برای شیرین» را باید خواند تا شاید بتوان زنی «عشق ‏فروش» را بهتر درک کرد و «دو سر و چهارگوش» به مقوله خیانت در زناشویی می‏پردازد، اما بچه‏ها که گناهی ندارند. «فاتحه‏ای برای پاپ» داستان وانهادگی دختری است که از شغلش خجالت می‏کشد، اما شریف است. انگار آدم‏های شریف زیر آسمان زاده می‏شوند و می‏میرند و هرگز به آرزوهای خود نمی‏رسند و «نان سنگک»، که از قبل هم در باره‏اش گفتم، یادآور این نکته است که حقیقت را از هزارویک زاویه می‏شود دید و همه هم درست. «وقتی پسر درمانده است» وارونه‏سازی کلیشهٔ رایج در خصوص رابطهٔ مادر و پسر است و در نهایت در داستان «یک دکتر رفتن ساده» فریبا حاج دایی، که تا آنجا که می‏دانم یک سیگار هم نمی‏تواند بکشد، لبش را با حقهٔ وافور آشنا می‏کند و، به شیوهٔ هیچکاک در فیلم‏هایش، به عنوان شخصیت در داستان ظاهر می‏شود.
خوشحالم که این نویسندهٔ کم نویس، تا آنجا که از او شناخت دارم، نمی‏تواند نبیند و در برابر نوشتن مقاومت کند.