معرفی و بررسی آثار داستانی و نمایشی( ۱۳۰۰-۱۳۲۰) نوشته بهناز علی پور گسکری، نشر فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۹۸، تعداد صفحات۳۲۰
معرفی و بررسی آثار داستانی و نمایشی ( ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰ ) و ( ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰) در دو مجلد به دو دهه از نخستین و مهمترین ادوار تولید آثار داستانی در انواع مختلف از جمله رمان، نمایشنامه و داستان کوتاه اختصاص دارد، و به معرفی اولین نویسندگان و تحلیل و بررسی نخستین آثار منتشر شده در ژانرهای مدرن ادبی پرداخته است. مجلد اول در سال ۱۳۹۴ و مجلد دوم آن در ۱۳۹۸ توسط انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی چاپ و منتشر شده است.
در این دو مجلد بالغ بر ۱۰۰ اثر شامل رمان، نمایشنامه و داستان کوتاه بررسی شده اند. حجم این آثار از ۱۰ تا ۸۰۰ صفحه متغیر است. از این رو به فراخور کمیت و کیفیت هر اثر فضای اختصاص یافته به آنها نیز متفاوت است.
شیوه کار بر این منوال بوده است که نخست زندگینامة مجملی از نویسنده؛ شامل زندگی فردی و خانوادگی، فعالیتهای فرهنگی- اجتماعی و سیاسی و آثار نویسنده ارائه شده است. هدف از آن نمایش خاستگاه طبقاتی، تحصیلات و دغدغههای اجتماعی و فرهنگی و نقش آنان در شکلگیری جریانهای ادبی معاصر است. از این رو به تناسب نقش و اهمیت نویسندگان در تولید این آثار به آنها پرداخته شده است.
پس از آن خلاصهای از هر اثر به شکل بیان طرح کلی، معرفی شخصیتها و وقایع اصلی، رئوس وقایع و کشمکشهای موجود ترتیب داده شده است تا مخاطب در جریان طرح و توطئه و حوادث اثر قرار گیرد، و تصویری مکفی و لازم از آن در ذهن داشته باشد. در این صورت است که قسمت بعد یعنی تحلیل و بررسی اثر در چشم و نگاه مخاطب روشنتر خواهد شد.
قسمت بعد به تحلیل و بررسی هر اثر اختصاص دارد. شیوة عمل بر تبیین، توصیف و مقایسه استوار است؛ بررسی ساختار بیرونی و محتوایی هر اثر با در نظر داشتن عناصر داستانی، نوع بیان و روایت، مضامین، شخصیتها و چگونگی پرداخت به آنها، نقش نوع نگاه و اندیشة نویسنده و گونة رفتار او با زبان و لحن و چگونگی پرداخت هر اثر انجام شده است. همة اینها به منظور تبیین ارزشهای ادبی، هنری، اجتماعی و فرهنگی و نقش آنها در تحول و تکوین انواع ادبی جدید و تحولات اجتماعی مورد کنکاش قرار گرفته است. بهعلاوه به کم و کاستیها و نقاط قوت آثار و خلاقیتهای نویسندگان در خلق اثر و ارزشهای ویژه و زیباییشناسانة آن نیز اشاره شده است.
درونمایههای مکرر در این دوره ها، از مشغلههای یکسان نویسندگان آن خبر میدهد که برخاسته از شرایط اجتماعی فرهنگی و اقتصادی عصر آنها است. عمده کشمکشهای مضمونی آثار این دوره به شکلی عریان در مخالفت با ازدواج اجباری، لزوم تعلیم و تربیت کودکان و زنان، ملیگرایی، هویت جویی، غرب ستیزی و … بازتاب یافته اند.
در قسمت پایانی بررسی هر اثر پارهای از متن آن قرار داده شده است. در انتخاب هر پاره تلاش شده تا بخش برگزیده معرّف نثر و زبان نویسنده، و جنبههای رسم الخطی و شیوة نگارش و حتی حروفچینی کتاب باشد. به این طریق کوشش شده تا به دلیل نایاب بودن اغلب این کتابها مخاطب به قدر رویت پاره ای از آن، تصویری از کلیت اثر را در ذهن داشته باشد.
تألیف و تدوین این کتاب چند هدف را دنبال میکند: نخست معرفی و بررسی پیشینة ادبیات داستانی و نمایشی معاصر ایران به منظورشناخت سیر تحوّل و دگرگونی این آثار از گذشته تا امروز. دوم خارج ساختن آثار داستانی و نمایشی از بوتة فراموشی، حفظ و نگهداری آنها برای نسلهای بعد، علاقهمندان و پژوهشگران حوزة ادبیات داستانی.
سوم، معرفی آن به منظور نشان دادن کیفیت، ارزشها،خلاقیتها و انتقال تجربههای فردی نویسندگان به آیندگان و پرهیز از تکرار و دوباره کاری که عموما ناشی از عدم اطلاع از کارهای انجام شده است. که هم به کار مورّخان ادبیات معاصر بیاید و هم نویسندگان جوانتر و تسهیل کار پژوهشگران. منابع مورد استفاده در این پژوهش بسیارند. به دلیل همین کثرت از ذکر آنها جز در مواردی اندک به صورت ارجاع درون متنی پرهیز شده است. در گرفتن اطلاعات زندگینامهای و ذکر آثار از کتب و فرهنگهای بسیاری استفاده شده است.
مطالعه این دو اثر ارزشمند برای همه کسانی که دغدغۀ داستان دارند، اعم از داستان نویسان و پژوهشگران و علاقه مندان به داستان پیشنهاد می شود.