هميان ســتارگان، به كوشش مصطفي فعله گري و محمد خليلي (۱۳۷۱ ،(شامل ۱۴۲ داستان از آغاز تا زمان جمعآوري كتاب است.
فرهنگ داستان های کوتاه ایرانی
هر دوره از داستان نویسی ایران مانند همه جای جهان، بستری است ازنوع زبان، نشانه ها و هنجارها، فرهنگ و شرایط اجتماعی و اقتصادی آن دوره که می تواند تحت تاثیر کنش های ناگهانی و عمیق انسانی نظیر جنگ، بلای طبیعی، مهاجرت، بیماری های همه گیر و الخ قرار گیرد.
آن چه در دوره های زمانی و ادبی متفاوت، آثار را برجسته و قابل توجه می سازد نوآوری و تغییر های بجا، هنرمندانه و زیباست که ماحصل ذهن خلاق نویسنده و توانایی های او در شناخت جهان و چگونگی بازتاب آن در داستان است تا بیش از آن که از دنیای واقعی زندگی، داستان ساخته شود، داستان به واقعیت تبدیل گردد.
حسن میرعابدینی در یادداشت تحلیلی بعد از مقدمه، «داستان کوتاه ایرانی در سه نما» سه دوره عمده را در داستان کوتاه ایرانی شناسایی می کند، دوره نخست که از «یکی بود یکی نبود» جمال زاده به سال ۱۳۰۰ آغاز می شود و تا سال ۱۳۲۴ و «خیمه شب بازی» صادق چوبک ادامه دارد. دوره دوم که دوران چوبک و ساعدی و بهرام صادقی و آل احمد و ابراهیم گلستان و گلشیری است، و دوره سوم که شامل آثار پدیدآمده بعد از انقلاب است. دوره اول، دوره «بازآفرینی واقعیت» که نویسنده می کوشد جهان داستان را تا حد ممکن شبیه جهان واقع از کار درآورد، دوره دوم، فرم و ساختار اهمیت بیشتری پیدا می کند و نویسندگان این دوره «استعاری اندیش» اند نسبت به نویسندگان دوره نخست که آنان را «عین گرا» خوانده است. دوره نخست را دوره «مبارزه با اقتدار زبان ادبای سنتی» و دوره دوم را دوران «مبارزه با اقتدار راوی» نامگذاری کرد. دوره سوم را به نوعی امتداد دوره دوم دست کم در مواجهه با واقعیت می داند.
علاوه بر ساختار، زبان و سبك و سياق داستان ها و نويسنده هايشان آنچه مبرهن است تاثير جامعه با تمام ويژگي هايش بر ادبيات بسيار عميق و پيچيده است.
داستان هاي ايران در دهه پنجاه بيشتر محصول شرايط اجتماعي سالهاي پيش از انقلاب اند و محتواي آنها ديدگاههاي سياسي با درونمايههاي عصيان، ظلم ستيزي، نمايش فقر و فاصلههاي طبقاتي است
به قول داستان سياسنبو، دوره ی چاقو و پنجه بوکس است، دوره ی لات ها و غوره ها و فرنگی های مست.
(محمدرضا صفدری، سیاسنبو)
نفت بود و کارگران فرنگی و فرهنگ خاص محیط های کارگری و ولع داشتن زن و اما زنان آن جامعه كساني بودند كه مثلا يكي شان قول داده بود “نهار فردا برنج است، خیالت آسوده باشد” (قاضی ربیحاوی، شب بدری) يا ” زن می دانست مرد مرده بازنخواهد گشت، با اینهمه به پسر می گفت: اگر هم آمدنی باشد، شب می آید.” زن بود و دغدغه ي نان شبي.
نشانه ها تنور و نان بود و نفت و فانوس و گردسوز،پیراهن های گل درشت و استکان و هیزم وزغال و آب و گاو و شالیزار
درون مایه ها تبعیض و خشم و بیماری و عشق و اندوه و حتی کودک همسری
امید ندارم از این گور جان سالم به در برم که آخرین مأوای من است.(رضا جولایی،چرخ فیروزه)
کم کم داستان ها شور سیاسی می گیرد و تحت تأثیر مهمترین اتفاق معاصر ایران یعنی انقلاب اسلامی قرار می گیرد، عشق ها اساطیری می شود و آزادیخواهی درون مایه.
ساواک می شود نماد بی عدالتی و عذاب. پای واژگانی چون سلول و بند و زندان و کمیته های ضد خرابکاری به داستان ها باز می شود.
كه البته تاثير عميق اين داستان ها در گرايشات ذهني و ادبيات آن دوره، خود جوابی است برای نقد هاي وارد شده بر داستان هايي كه بازتاب واقعيت زندگي و روزمرگي است. به قول جولین بارنز: زندگی واقعی اگر خوب روایت شود، چهبسا جالبتر از چیزهای عجیب وغریبی باشد که نویسنده ابداع میکند.
هر روایت داستانی پایه و ریشهای در واقعیت دارد و اگر شناخت تاریخ و انسان و زندگی مد نظر نویسنده باشد، خواننده آن را بهتر باور مي كند و مي پذيرد.
در دهه شصت مضاميني كه نويسندگان بر آن تأكيد دارند شامل ارزش هاي ديني ملي، مبارزه و مقاومت، در جهت حفظ هويت جمعي است. وقتي به روابط شخصيتهاي داستان های اين دهه بيشتر در جهت تبيين شرايط كلي جامعه تنظيم شدهاند و بازنماي شرايط موجودند. درحقيقت، سوژه نويسندگان اين دهه، شرايط اجتماعيی است كه شخصيتها در آن نقش خود را ايفا ميكنند.
برخی داستان ها در این دهه نیز متأثر می شوند از مهمترین رخداد آن دوران یعنی جنگ.
جنگ دریای بی کرانی برای نویسنده ها می شود با نماد ها و نشانه هایی که توسط قهرمانان جنگ خلق شده است. ” حتما بازم از جبهه، زخمی آوردن”(هوشنگ عاشورزاده،کاکل سوخته نخیل).
درون مایه ها می شود عشق، وطن، ناموس و ایثار و انتظار.
نشانه ها می شود آژیر و شهید و جیغ، آتش و دود.
دهه هفتاد در ایران شروع تحولات سیاسی و سازندگی و افزایش نقش زنان در جنبش های فمنیستی است که داستان ها متأثر از آن دوران دارای تنوع های ساختاری و زبانی در فضاهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و انتقادی است. فضای جامعه از محدودیت ها آزاد شده و به همان نسبت آزاد اندیشی و روشنگری و المان های مدرنیسم در داستان ها نمایان می شود. البته هنوز آثاری هست که به فضای جنگ و انقلاب و دین و مبارزه بپردازد اما دفاع از حكومت دمكراتيك ديني، نقد رفتارهاي عقلستيز، طرحِ برابري حقوق زنان و مردان از جمله مواردي نیز به سرعت در حال رشد در داستان های این دهه می باشد.
افزایش تعداد نویسندگان زن نیز از این دهه آغاز می شود.
توجه به نقش اجتماعی زنان، خواسته ها و حقوق شان، عدالت اجتماعی، روشنگری، رحم و شفقت و مهربانی صلح، درون مایه می شود و در نماد ها و نشانه ها نیز زنانگی پر رنگ تر می شود از گیسوان افشان تا حیوان خانگی به داستان ها راه پیدا می کند و ژانر سورئال نیز بیشتر از پیش استفاده می شود.
به طور کلی می توان گفت ادبیات هر دوره به خصوص داستان های کوتاه که به سریع ترین شکل و ایجازنمایان میشود، آیینه ای است از سبک زندگی و تفکرات مردم آن جامعه تا بازتاب ملی و جهانی پدیده های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن دوران و حتی انعکاس و تأثیرآن پدیده ها در زمان و نسل های بعد از آن. بدیهی است کشوری همچون ایران ورای اتفاقات و سیر تحولات جهانی همیشه با بحران ها و پدیده های طبیعی و انسانی و غیرطبیعی روبرو بوده که این خود سبب خلق آثار منحصر به فردی در دوران های مختلف می شود.