«ابوالفتح عمربن ابراهيم، عمر خيام»، از شاعران و دانشمندان بزرگ ايران در دورهي سلجوقي است. زادگاهش نيشابور بوده اما چنان برميآيد که شهرهاي خراسان آن زمان مانند «توس»، «بلخ»، «بخارا» و «مرو» را ديده باشد. حتي به بغداد رفته و به روايتي زيارت حج را نيز بهجاي آوردهاست.
او با پادشاهان و بزرگاني چون «ملکشاه سلجوقي» و «خواجه نظامالملک» و با دانشمنداني همچون «غزالي» مراوده داشتهاست. «خيام» اغلب دانشهاي زمان خود را به کمال ميدانست. چنانکه اصلاح تقويم جلالي را «ملکشاه سلجوقي» به او سپرد. در زمينهي پزشکي، «سنجر»، پسر «ملک شاه» را که آبله داشت، درمان کرد و در زمينهي حکمت نيز با «امام محمد غزالي» مباحثه داشت. با اين همه شهرت او را در سرودن رباعيات و يا چهار پارههاي او ميدانند که گفته ميشود به خاطر افزايش نشاط و شادي خاطر و کاهش بار غم و دشواريهاي زندگي ميسرودهاست.
پدر او «ابراهيم» نام داشت که در مورد چگونگي حرفهاش دو نظريه ابراز شدهاست. گروهي آنان را با توجه به شهرت «عمر» به «خيام» يا «خيامي»، گفتهاند که پدر، يا يکي از نياکانش پيشهي خيمهدوزي يا چادردوزي داشتهاست و گروه دوم بر آنند که پدر «عمر خيام» به امور ديواني مشغول بودهاست.
«ادوارد فيتزجرالد» شاعر و مترجم تواناي انگليسي که رباعيات «خيام» را به انگليسي برگردانده، در پيشگفتار برگردان اين اشعار ، داستان معروف «سه يار دبستاني» را آورده که اشاره به «خواجه نظامالملک»، «حسن صباح» و «عمر خيام» است. همچنين او از پيوند دوستي و قراردادي که بين آنها بوده مينويسد، مبني بر اين که هرکس از ايشان در دورههاي بعدي به مقام والايي در اجتماع برسد، دو ديگر را کمک کند. البته به باور بسياري اين داستان نميتواند واقعيت داشته باشد، زيرا تفاوت سني بسياري ميان «خواجه نظامالملک»، «خيام» و «حسن صباح» وجود دارد. آنچه مسلم است، اينست که «خيام» آموزشهاي مقدماتي را در «نيشابور»گذراند و از استادان و آموزگاران او جز نام «امام موفق نيشابوري»، نام ديگري نيامدهاست.
خيام پس از آموزشهاي مقدماتي به «نظاميهينيشابور» ميرود که آن را «دارالعلوم نيشابور» نيز ميناميدهاند. در باب «نظاميه» بايد گفت که «خواجه نظام الملک»، وزير باتدبير و دانشمند ايراني، در زمان خود، دست به تأسيس مدارس عالي در شهرهاي بزرگ ايران زد که در جاي خود يکي از بزرگترين اقدامات فرهنگي بود.
وجود اين «نظاميه» ها در شهرهايي چون «نيشابور»، «بلخ»، «هرات»،«خرگرد» (خواف)، «مرو»، «آمل»، «اصفهان»، «بصره»، «موصل» و «بغداد»، جايگاهي براي آموزش و آموختن دانشمندان و بزرگان بسياري شد. چنان که بزرگترين علماي عصر، چون «ابواسحاق شيرازي» و «امام محمد غزالي» در «نظاميهي بغداد» تدريس ميکردند و نخبگاني چون «انوري»، «ظهير فاريابي» در «نظاميهي نيشابور» و «رشيد وطواط» در «نظاميهي بلخ» و «سعدي» در «نظاميهي بغداد»، تحصيل علم کردند.
پيشرفتگي اين نظاميهها از جمله در اين بود که به سبک کشورهاي پيشرفتهي امروزي، دانشجويان، در طي دوران تحصيل، کمکهزينه دريافت ميکردند تا بتوانند با خيال راحت به تحصيل علم بپردازند.
«خيام» پس از تحصيلات خود، چندي بهعنوان آموزگار خصوصي يا سر خانه به کار مشغول شد که زمان زيادي به درازا نکشيد. در سال ۱۰۷۰ ميلادي در شهر «سمرقند»، در دستگاه «ابوطاهر قاضيالقضات» به خدمت پرداخت. مدتي بعد پس از دريافت دعوتنامهاي از سوي «خواجه نظامالملک»، وزير «ملکشاه سلجوقي»، در رصدخانهي تازهتأسيس اصفهان به کار پرداخت. مدت ۱۸ سال، در آنجا در رشتههاي گوناگون خدمت کرد از جمله در پيشههاي حساسي چون پزشکي دربار، ستارهشناسي، سرپرستي رصدخانهي اصفهان و به عنوان عضو اصلي در تنظيم تقويم جلالي.
«عباس اقبال آشتياني» در تحقيقي که در بارهي احوال خيام کردهاست سال ۵۱۷ را صحيحترين قول در بارهي سال وفات «خيام» شمردهاست. آرامگاه او در صحن «امامزاده محروق» نيم فرسنگي زادگاهش «نيشابور» واقع است.
آثار خيام
دکتر «فتحالله دولتشاهي» آثار «خيام» را زير پنج عنوان آوردهاست:
رياضيات:
رساله در جبر و مقابله در دو متن مشترک عربي و فرانسه
رسالهي حل مسئلهي جبري با مقاطع مخروطي
رسالهي شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقليدس
شرحالمشکل من کتابالموسيقي
رساله پيرامون مشکلات حساب
ستارهشناسي:
زيج ملکشاهي، کار مشترک خيام با منجمان ديگر
مجمعالقوانين نجوم
طبيعيات:
رساله در طبيعيات
رسالهاي به نام لوازمالامکنه، پيرامون تفاوت فصلهاي سال و اختلاف ميان هواي کشورها و سرزمينهاي گوناگون
رسالهي ميزانالحکمه
فلسفي:
رسالهي در وجود
رسالهي در کون و تکليف
ضياءالعقلي، در موضوع علم کلي
ادبيات:
نوروزنامه
ترجمهي خطبةالغرّا اثر شيخ الرئيس ابوعليسينا از عربي به فارسي
شماري اشعار عربي
رباعيات
***
منابع مورد استفاده:
خيام نامه، انجمن پاسداري اززبان و فرهنگ ايراني
فصلنامهي «رهآورد» شمارهي ۴۶
***
مطالب زیر در همین سایت، در پیوند با مطلب حکیم «عمر خیام» نیشابوری آمده است:
گراميداشت حکيم بزرگ نيشايور، «عمر خياّم»
روايت «عروضي سمرقندي» از استاد خود حکيم «عمر خيام» نيشابوري
رياضيداني که «رُز» شد