کندوکاو در عناصر نشانه‌شناسی
غزاله صدرمنوچهری
این اثر که نخستین بار در سال ۱۹۶۴ در قالب مقاله‌ای در مجله‌ی فرانسوی ارتباطات منتشر شده است، در برگردان آنت لاورس و کالین اسمیت به انگلیسی به‌صورت کتابی مستقل درآمد. کتاب حاضر برگردانی از نسخه‌ی انگلیسی آن است. رولان بارت، نظریه‌پرداز و استاد صاحب کرسی نشانه‌شناسی در دانشگاه کلژدوفرانس بود. آثار او از «اسطوره‌ها» و «درجه‌ی صفر نوشتار» در حوزه‌ی نقد و نظریه تا بررسی‌های روان‌شناسانه و آثار شخصی‌تری چون «رولان بارت به روایت رولان بارت» و «اتاق روشن: تأملاتی درباره‌ی عکاسی» گسترده است. او در این آثار اندیشه‌ورزی و نظریه‌پردازی می‌کند، همچنین هم‌زمان نثرش پخته و شخصی‌تر می‌شود. چنان‌که جان لچت، استاد جامعه‌شناسی در دانشگاه مک‌کواری سیدنی و متخصص فلسفه و فرهنگ فرانسوی، باور دارد که بارت در نوشته‌های ۱۹۷۳ به بعدش توانسته پس از دوره‌ی تقطیر ساختار زبان دیگران، به زبان فردی خودش دست یابد و مرزهای میان نقد و نوشته‌ی شاعرانه را مبهم سازد.
اندیشه‌ی نشانه‌شناسی قدمتی دیرینه دارد، حتی به دوران یونان باستان می‌رسد. با این حال، خاستگاه نشانه‌شناسی معاصر آرای زبانشناس سوئیسی، فردینان دو سوسور، و منطق‌دان آمریکایی، پرس، است. مکتب پاریس عموماً با مبنا قرار دادن آرای سوسور پیش رفته است، اما کسانی مثل رولان بارت و امبرتو اکو در گفت‌و‌گو با آرای در محاق مانده‌ی لویی یلمزلف برآمدند. یلمزلف که آرای سوسور را زمینه‌ی کار خود قرار داده بود، با اخذ رویکردی «فرایندی» و اهمیت دادن به «کاربرد» به‌منزله‌ی پلی میان لانگ و پارول مباحث او را گسترش داد. متأسفانه یلمزلف اثر خود را به زبان دانمارکی و چنان پیچیده نوشت که تا سال‌ها بعد تنها کاربر نظریه‌ی خود باقی ماند.
کتاب حاضر، در زمره‌ی آثار نظری بارت قرار می‌گیرد. او در این اثر می‌کوشد به‌صورت عملی در عناصر نشانه‌شناسی کندوکاو کند. درست همان کاری که در مقدمه‌ی کتاب برای یافتن ممکن‌ها و ناممکن‌های نشانه‌شناسی توصیه کرده است. در عین حال، دریافت این مباحث و درگیر شدن با آنها زمانی ممکن است که خواننده با متون پیشین آشنایی داشته باشد. لذا به نوآموز نشانه‌شناسی توصیه نمی‌شود. زبان و گفتار، مدلول و دال، همنشین و نظام، دلالت صریح و دلالت ضمنی، پنج دوگانه‌ی وام گرفته از ساختارگرایی‌اند که سرفصل مطالب بارت را تشکیل داده‌اند. او با انتخاب این دوگانه‌ها، بار دیگر توجه را به دسته‌بندی رایج دوتایی مفاهیم در این تفکر جلب کرده است. بارت در مقدمه به‌صراحت از وارونی نظر سوسور می‌گوید. بر این باور است که امروز دیگر نمی‌توان گفت که زبان‌شناسی شاخه‌ای از نشانه‌شناسی است. بر خلاف نظر سوسور، هر نظام نشانه‌شناختی‌ای با زبان آمیخته است. همچنین در این زمانه، با وجود توسعه‌ی بازنمودهای تصویری، همچنان و حتی بیش از پیش در تمدنی وابسته به نوشتار گرفتار آمده‌ایم. او توضیح می‌دهد که در این زمانه درک نظام تصویری و ابژه‌هایی دارای مدلول‌های مستقل هر چه بیشتر ناممکن می‌شود. از این‌رو، این نشانه‌شناسی است که در جایگاه شاخه‌ای از زبان‌شناسی واقع شده است.
در پایان به اختصار محتوای بخش اول کتاب، لانگ-پارول، را برای آشنایی با چگونگی طرح مباحث مرور می‌کنم: بارت در این بخش توضیح می‌دهد که تا پیش از سوسور زبان‌شناسان به‌دنبال ریشه‌های تاریخی، فرگشت تلفظ‌ها، تداعی‌های خودانگیخته و آنالوژی بودند. بعد از این، سوسور با تقسیم‌بندی زبان به زبان-گفتار تمایزی بسیار مهم را رقم می‌زند. لانگ سوسوری مجموعه‌ی نظام‌مندی از قراردادهای ضروری برای ارتباط است. این در حالی است که پارول در مقابل آن وجه فردی زبان است. اگر لانگ نظامی خودایستا و بی‌کنش است، عمل ترکیب کردن در پارول محوری است. او لانگ و پارول را در دیالکتیک توصیف می‌کند، چنان‌که زبان هم محصول و هم وسیله‌ی سخن گفتن است. بارت از سوی دیگر، تقسیم‌بندی یلمزلف از زبان و سیر پیشرفت و اصلاح آن را مرور می‌کند: از صورت‌بندی ابتدایی زبان-گفتار چنان‌که در آن زبان خود به سه شاخه‌ی طرح، هنجار، کاربرد تقسیم شده باشد تا صورت‌بندی نهایی که در آن طرح در مقابل کاربرد برجای مانده است. بارت تفاوت‌ها و پیشروی‌ها را برجسته می‌کند، برای نمونه اینکه یلمزلف در اینجا به‌وضوح کاربرد را بر گفتار برتری بخشیده و از این طریق مرز میان گفتار و زبان را پویا کرده است. در تمام این فصل، بارت می‌کوشد ممکن و ناممکن‌های دیدگاه‌های گوناگون را در کنار هم آورد، این آرا را در نظام‌های غیرزبانی‌ای مثل پوشاک یا خوراک به‌کار گیرد و در آنها بیازماید. مثلاً در بخشی از نوشتارش درباره‌ی نظام پوشاک می‌نویسد: «دیالکتیکی که در اینجا لباس (زبان) را به شیوه‌ی لباس پوشیدن (گفتار) مرتبط می‌کند، بازنمون زبانِ کلامی نیست. صحیح، لباس پوشیدن همواره دست‌به‌دامان لباس‌هاست، ولی لباس دست کم در دنیای امروز بر پوشیدن پیشی می‌گیرد؛ چون به‌صورت آماده در صنعت تولید می‌شود؛ یعنی توسط یک گروه اقلیت» که به نظر می‌رسد توصیفی از نوعی نفوذ «زبان فردی» در لانگ است.
چاپ نخست «مبانی نشانه‌شناسی» در شمارگان ۱۰۰۰ و به قیمت ۸۰۰۰ تومان در انتشارات عملی و فرهنگی منتشر شده است.
