«آدمکِ» داستایفسکی فریبا حاج‏دایی

«بیچارگان»اولین رمان «فئودور داستایفسکی» است و در همان حال اولین کتاب روسی است که در آن کارمندان فقیر سن‏پطرزبورگی به حرف می‏آیند. در این داستان، که به شیوۀ نامه‏نگاری نوشته شده، آدمِ زبون و نادیده گرفته شدۀ داستان«شنلِ» گوگول این بار از زبان خودش با خواننده تماس می‏گیرد. او کارمندی دون‏پایه است و مانندِ آدم داستانی شنل کارش نسخه برداری از دست نوشته‏های دیگران است ولی کاملا منزوی نیست. با همسایه‏اش، که دختری جوان و از اقوام است، به جای دیدار حضوری نامه‏نگاری می‏کند تا مبادا همسایگان در باره‏شان شایعه بسازند. در طول داستان، همان‏طور که نامه‏ها پیش می‏رود، شیوۀ نوشتارش بلیغ‏تر می‏شود و به نظر می‏رسد که حتی در خودش هم تغییراتی صورت گرفته و آرام آرام نسبت به محیط اطراف و جامعه‏اش واکنش نشان می‏دهد. اما تنها«به نظر می‏رسد» و داستایفسکی با استفادۀ به جایی که از«راتازیایف»، که نماینده پرگوهای روشن‏فکر نماست، در داستان می‏کند نشان می‏دهد که شخصیت زبون و کارمندمسلکِ گوگولی حتی با تغییرات محیطی و اقتصادی هیچ تغییری نکرده است. «ماکار آلکسییویچ»، آدم اصلی بیچارگان، راه‏هایی را که«آکاکی­آکاکیویچ» در شنل تجربه نکرده محک می‏زند تا ببیند آیا اگر مثلاً حضرت اشرف به آکاکی توجه می‏کرد و مبلغی پول و محبت در اختیارش می‏گذاشت وضعش متفاوت می‏شد؟ یا اگر آکاکی بخت آن را پیدا می‏کرد که بتواند عشق را تجربه کند چیزی تغییر می‏کرد؟ آیا اکاکی با گزینه‏هایی متفاوت همان موجود تیپاخوردۀ مفلوک باقی می‏ماند؟ در نگرش گوگول محیطی که انسان‏ها در آن می‏لولند همه چیز را تعیین می‏کند و اگر تدابیری اجتماعی اندیشیده شود، جهان قرین خوشوقتی خواهد شد اما داستایفسکی چنین نظری ندارد و در بیچارگان با متفاوت کردن شرایط آکاکی آن را ثابت می‏کند. ماکار شیفتۀ راتازیایف است اما بعد که فقیرتر می‏شود و راتازیایف بی‏رحمانه مسخره‏اش می‏کند چشمانش باز می‏شود و او را مورد قضاوتی سخت قرار می‏دهد. ولی به محض آنکه از شرایط دشوار اقتصادی می‏جهد دوباره به مریدِ چشم‏بسته او تبدیل می‏شود و باز به او دل می‏بندد و حرف‏های او را طوطی‏وار تکرار می‏کند و از این منظر شاید یقین داستایفسکی پربیراه نیست که«بشر یا تغییر نمی‏کند و یا تغییرات با سرعتی لاک‏پشت‏وار به سراغش می‏آیند.» به عبارتی بشر نه قادر به مهار غریزه‏های خود است و نه می‏تواند در برابر نیروهای محیطی و اجتماعی کاری بکند. به همین سیاق داستایفسکی به داستانش نمک و فلفل اضافه نمی‏کند و نمی‏خواهد با افزودن شکر شیرینش کند. او ناهماهنگی‏های جهان هستی، درون آدمی و اجتماع را درست در جایی نشان می‏دهد که نویسندگان دیگر هارمونی را جستجو می‏کنند. او پیچیدگی‌های انسان را بیان می‌کند و اصل منطق را به هم می‌ریزد. در منطق اجتماع نقیضین محال است، اما داستایفسکی می‌گوید این اصل در مورد انسان مصداق ندارد و انسان جمع نقیضین است. انسان داستایفسکی با امیدها، آرزوها، مخمصه‏ها و تمامی حقارت‏هایی که سیستم اداری در او ایجاد کرده به صحنه می‏آید. او بر خلاف آکاکی مورد توجه بالادستی‏ها قرار می‏گیرد اما داستایفسکی نشان می‏دهد که حال و روز آکاکی‏ها و ماکارها به سادگی تغییر پیدا نمی‏کند. طبیعت انسان را نمی‏توان تغییر داد و اگر تغییری هم در کار باشد با استمرار به دست می‏آید و نمی‏توان از آدمی‏زاده‏ای که روزگار و اجتماع روح و روانش را به زبونی کشیده‏اند امید به‏روزی و زندگی دلیرانه و توأم با احترام به خود داشت. داستایفسکی در بیچارگان نه تنها فقر و بدبختی«انسان کوچک» و یا به تعبیری«آدمک» را ترسیم می‏کند بلکه نزاع درونی و تناقضات روحی او را هم نشان می‏دهد و خواننده را وامی‏دارد تا ارتباطی انتقادی با اثر پیدا کند و پیوند خیر و شر و به عبارتی«دکتر جکیل» و «آقای هاید» درونی آدمی‏زاده را محک بزند.